Vịnh cúc kỳ nhị

Tác giả: Đỗ Khắc Chung 杜克鍾

詠菊其二

重陽摘蕊陶釀醉

秋夕餐英屈愛香

二老風流千載遠

天教菊隱出承當

Trùng dương trích nhuỵ đào nhương tuý 

Thu tịch xan anh khuất ái hương 

Nhị lão phong lưu thiên tải viễn 

Thiên giao cúc ẩn xuất thừa đương

Dịch nghĩa: 

Vịnh hoa cúc (bài 2)

Tiết trùng dương hái nhị, họ Đào ủ men say, 

Chiều thu ngậm cánh hoa, họ Khuất yêu hương ngát; 

Phong độ hai ông già đã nghìn năm xa rồi, 

Nay trời trao chức “hoa cúc ẩn dật” phải ra gánh vác.

Dịch thơ:

I 

Trùng cửu hái hoa, Đào cất rượu, 

Chiều thu nếm nhuỵ, Khuất yêu hương. 

Phong lưu hai vị nghìn năm khuất, 

Cúc Ẩn trời trao, hãy đảm đương. 

                                             Huệ Chi 

II 

Ủ men hoa hái Trùng Dương, 

Chiều thu nếm nhụy, yêu hương cúc nồng, 

Hai già đã cách ngàn trùng, 

Trời cao Cúc Ẩn ra đương việc đời. 

                                                 Đỗ Quang Liên

Chú thích: 

- Trùng Dương: tết mùng 9 tháng 9; Đào Tiềm (tự là Uyên Minh, 365-427) yêu hoa cúc. Câu thứ nhất muốn nói Đào Tiềm, ngày 9 tháng 9 hái hoa cúc, ủ men nấu rượu. 

- Câu 2 muốn nói đến Khuất Nguyên (340-278 TCN) người nước Sở thời Chiến Quốc, tính trung thực, cao khiết, bị vua nước Sở bỏ rơi, ông làm bài Ly Tao nổi tiếng, trong bài thường dùng hoa cúc, ví với phẩm chất trong sạch của mình. 

- Câu 4, tác giả có ý chỉ mình, vì tên tự của ông là Cúc Ẩn.

Vịnh cúc kỳ nhất

Tác giả: Đỗ Khắc Chung 杜克鍾

詠菊其一

騷名莫負少年時

試向花場植將旗

入夢斷無春草句

吟香喜有菊花詩

Tao danh mạc phụ thiếu niên thì  

Thí hướng hoa trường thực tướng kỳ 

Nhập mộng đoạn vô xuân thảo cú 

Ngâm hương hỷ hữu cúc hoa thi

Dịch nghĩa: 

Vịnh hoa cúc (bài 1) 

Tuổi trẻ chớ phụ cái danh tao khách, 

Thử đem ngọn cờ tướng trồng ở bãi hoa; 

Đi vào giấc mơ, tuyệt không có câu thơ “Cỏ xuân”, 

Vịnh hương thơm, mừng có bài thơ hoa cúc.

Dịch thơ: 

I 

Thiếu niên đừng vội phụ tài thơ, 

Thử đến vườn hoa cắm ngọn cờ; 

Linh Vận không vào trong mộng hứng, 

Uyên Minh mừng gợi được hồn thơ. 

                                                   Huệ Chi 

II 

Thiếu niên chớ phụ tài thơ, 

Vườn hoa, thử cắm ngọn cờ Tướng quân; 

Trong mơ, không tứ “cỏ xuân”, 

Vịnh hương, mừng có thơ thần cúc hoa. 

                                              Đỗ Quang Liên

Chú thích: 

- Khắc Chung người huyện Giáp Sơn, phủ Tân Hưng, đặt tên là Cúc Ẩn. Năm 1285, quân Nguyên đánh nước ta, ông được mang thư giảng hòa sang trại giặc, với thực chất là dò xét tình hình. Ông đối đáp cứng cỏi khiến Ô Mã Nhi phải thán phục. Sau chiến thắng, ông được ban họ của Vua và chức Đại hành khiển. Trải ba đời vua Nhân Tông, Anh Tông, Minh Tông, ông lên đến chức Thiếu bảo hành thánh, hàm Đông trung thư môn hạ bình chương sự, và được vua Minh Tông ban tên tự là Văn Tiết. Năm 1307, ông được giao cứu công chúa Huyền Trân khỏi bị hỏa thiêu. Nhưng ông cũng có sai lầm khi dính líu vào phe phái trong triều, gây nên cái chết của Trần Quốc Chẩn. 

- Cỏ xuân: Tạ Linh Vận có em là Tạ Huệ Liên 10 tuổi đã giỏi thơ, mỗi lần Vận làm thơ, có Liên thì thường nghĩ được những câu thơ hay. Một hôm, ở Vĩnh Gia, mãi không nghĩ ra được tứ thơ, chợt nằm mơ thấy Huệ Liên, thế là câu Trì đường sinh xuân thảo (bờ ao cỏ xuân mọc) nảy ra trong trí. Tác giả muốn nói mình không có phong cách Tạ Linh Vận, nhưng gần với Đào Tiềm, rất yêu hoa cúc.

Đông cảnh

Tác giả: Trần Anh Tông 陳英宗

冬景

蒼描翠抹削晴峰

紫府樓䑓倚半空

幾度碧桃先結實

洞天三十六春風

Thương miêu thuý mạt tước tình phong 

Tử phủ lâu đài ỷ bán không 

Kỷ độ bích đào tiên kết thực 

Động thiên tam thập lục xuân phong

Dịch nghĩa: 

Cảnh đông 

Vẽ mầu xanh, tô mầu thuý, thiên nhiên đẽo gọt nên chỏm núi tạnh sáng, 

Lâu đài của phủ tía dựa vào lưng chừng trời; 

Cây bích đào mấy lần đã kết quả trước, 

Gió xuân thổi khắp ba mươi sáu động trời.

Dịch thơ: 

I 

Vẽ thắm, tô xanh sáng đỉnh non, 

Lưng trời phủ tía dựa chon von; 

Bích đào chín sớm bao nhiêu bận? 

Ba sáu cung trời gió ấm tuôn. 

                      Huệ Chi - Phạm Tú Châu 

II 

Đỉnh non sáng thắm, tươi xanh, 

Lâu đài, phủ tía, chanh vanh lưng trời;

Bao lần đào kết quả rồi, 

Gió xuân băm sáu động trời mơn man. 

                                                   Đỗ Quang Liên

Chú thích: 

- Chỉ nơi ở của Thần Tiên hoặc Đế vương. 

- Bích đào: loại quả nơi tiên giới, sách Doãn Hỷ nội truyện ghi Lão Tử đi chơi phương Tây, thăm bà Thái Chân Vương Mẫu, cùng ăn bích đào và tử lê.

155. Đông Sơn tự

Tác giả: Trần Anh Tông 陳英宗

東山寺

風搖解虎秋蟬逈

月瀉軍持夜澗寒

休向五臺勞夢寐

看來天下幾東山

Phong dao giải hổ thu thiền quýnh 

Nguyệt tả quân trì dạ giản hàn 

Hưu hướng ngũ đài lao mộng mị 

Khan lai thiên hạ kỷ đông san

Dịch nghĩa: 

Chùa Đông Sơn 

Gió lay gậy thần tích, tiếng ve mùa thu im ắng, 

Trăng tãi ánh sáng xuống bình nước, dòng suối ban đêm lạnh lẽo; 

Dừng nhọc lòng mơ tưởng đến núi Ngũ Đài làm gì, 

Xem trong thiên hạ được mấy cảnh Đông Sơn?

Dịch thơ:

I 

Gió lay thiền trượng ve im tiếng, 

Trăng chảy trong bình, suối lạnh hơn; 

Mơ ước Ngũ Đài chi nữa nhỉ, 

Trên đời hồ dễ mấy Đông Sơn. 

Huệ Chi 

II 

Gậy thiền, gió động, ve im, 

Nước bình trăng dãi suối đêm lạnh lùng; 

Ngũ Đài mơ mộng nhọc công, 

Dưới trời hồ dễ mấy vùng Đông Sơn?

                                                    Đỗ Quang Liên

Chú thích: 

- Đông Sơn: chùa làm từ thời Lý trên núi Chương, huyện Ý Yên, tỉnh Nam Định, là danh thắng nước ta. 

- Gậy Thần tích, nguyên văn là “Giải hổ”, theo điển tích theo Cao tăng truyện: xưa thiền sư nước Tề là Tăng Trù thấy hai con hổ đánh nhau, lấy gậy thần tích gỡ chúng ra, từ đấy gậy thần tích được mệnh danh là giải hổ. 

- Bình nước, nguyên văn là “Quân trì” phiên âm từ tiếng Phạn, nghĩa là bình đựng nước của các nhà sư mang theo khi đi xa để uống hay rửa tay. 

- Ngũ Đài là dãy núi 5 ngọn rất cao, ở Đông Bắc huyện Ngũ Đài, tỉnh Sơn Tây, Trung Quốc.

Tứ hữu gián nghị đại phu Trần Thì Kiến hốt minh

Tác giả: Trần Thuyên (Trần Anh Tông 1276-1320) 陳烇 陳英宗

賜右諫議大夫陳時見笏銘

泰山貞髙

象笏貞列

灵豸進角

爲笏難折

Thái sơn trinh cao 

Tượng hốt trinh liệt 

Linh trãi tiến giác 

Vi hốt nan chiết

Dịch nghĩa: 

Ban cho Hữu Gián Nghị đại phu Trần Thì Kiến bài minh khắc trên hốt 

Thái Sơn rất cao, 

Hốt ngà rất cứng; 

Trãi thiêng dâng sừng, 

Làm hốt khó gẫy.

Dịch thơ: 

I 

Thái Sơn cực cao, 

Hốt ngà cực khỏe; 

Linh trãi dâng sừng, 

Hốt không thể bẻ. 

                     Huệ Chi 

II 

Thái Sơn, ngọn núi cao vời, 

Hốt ngà cứng cỏi một đời trung trinh; 

Con trãi dâng chiếc sừng thiêng, 

Hốt chẳng thể bẻ, không nghiêng chính tà. 

                                                        Đỗ Quang Liên

Chú thích: 

Trần Thuyên, con trưởng của vua Trần Nhân Tông, lên ngôi năm 1293 sau ba cuộc kháng chiến chống Nguyên Mông. Đối ngoại vừa mềm dẻo, vừa quyết liệt từ chối sang chầu. Đối nội định kế sách có hiệu quả, mạnh dạn dùng người trẻ có tài, tuy còn thiếu kinh nghiệm như Nguyễn Trung Ngạn, Mạc Đĩnh Chi, Đoàn Nhữ Hài, Trương Hán Siêu,… Thơ ông giản dị, trong sáng, giàu tình cảm và trau chuốt, mở đầu cho dòng thơ vịnh sử nước nhà. Tác phẩm có Thạch dược phẩm và Thủy Vân tùy bút, nhưng đều bị chính tác giả thiêu hủy trước khi chết. 

– Trãi là một loài thú thần thoại, giống trâu nhưng chỉ có một sừng, biết phân biệt gian. ngay. Truyền rằng người xưa khi xử kiện, mang nó ra để húc kẻ gian. Tác giả đề cao tài xử kiện thông minh, chính trực của Trần Thì Kiến.

 

Thuật hoài

Tác giả: Phạm Ngũ Lão 范五老

述懷

橫槊江山恰幾秋

三軍貔虎氣吞牛

男兒未了功名債

羞聽人間說武侯

Hoành sóc giang sơn cáp kỷ thu 

Tam quân tỳ hổ khí thôn Ngưu 

Nam nhi vị liễu công danh trái 

Tu thính nhân gian thuyết vũ hầu

Dịch nghĩa: 

Thuật nỗi lòng 

Cắp ngang ngọn giáo gìn giữ non sông đã mấy thu, 

Ba quân như gấu hổ, át cả sao Ngưu; 

Thân nam nhi nếu chưa trả xong nợ công danh, 

Ắt thẹn thùng khi nghe người đời kể chuyện Vũ Hầu.

Dịch thơ: 

I 

Múa giáo non sông trải mấy thâu 

Ba quân hùng khí át sao Ngưu! 

Công danh nam tử còn vương nợ, 

Luống thẹn tai nghe chuyện Võ Hầu. 

                                         Trần Trọng Kim 

II 

Bao thu ngọn giáo ngang tàng, 

Ba quân khí thế hiên ngang ngút trời; 

Công danh chưa xứng với đời, 

Thẹn nghe người nói chuyên ngươi Vũ Hầu. 

                                                              Đỗ Quang Liên 

Chú thích:

- Ngũ Lão người làng Phù Đổng, huyện Đường Hào, nay thuộc Ân Thi, Hải Hưng, con rể của Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn, có công lớn chống giặc Nguyên Mông. Đời Trần Anh Tông, được giao cai quản quân Hữu vệ Thánh dực, sau lên Điện soái thượng tướng quân, tước Quan nội hầu. Văn võ toàn tài, ông đề xướng và thực hiện “Phụ tử chi binh” có kết quả. Khi ông mất, vua Trần Minh Tông nghỉ chầu 5 ngày để tỏ lòng tưởng nhớ. 

- Sao Ngưu: sao Ngưu Đẩu ở phương Bắc.

- Vũ Hầu: tức Gia Cát Lượng, đời Tam Quốc, giúp Lưu Bị khôi phục nhà Hán, được phong tước Vũ Lượng hầu.

Đề Bạch Hạc miếu

Tác giả: Vương Vụ Thành 王務成

題白鶴廟

貔貅十萬赫王靈

勢壓雲南塞外城

江左區區何是氣

風聲鶴唳振秦兵

Tỳ hưu thập vạn hách vương linh

Thế áp Vân Nam tái ngoại thành 

Giang tả khu khu hà thị khí 

Phong thanh hạc lệ chấn Tần binh

Dịch nghĩa: 

Đề miếu Bạch Hạc 

Mười vạn quân lính hùng dũng như hùm beo làm nổi bật uy linh của nhà vua, 

Khí thế áp sát thành trì giặc, phía ngoài biên giới cõi Vân Nam; 

Bo bo một vùng bên tả sông, đó là khí phách gì? 

Gió rít, hạc kêu làm chấn động quân Tần. 

Dịch thơ: 

I 

Hùm beo mười vạn dậy oai linh, 

Ngoài cõi Vân Nam thế áp thành; 

Sao cứ bo bo sông mé tả? 

Hạc kêu gió rít, rợn Tần binh. 

                     Đinh Gia Khánh - Nguyễn Ngọc San 

II 

Ba quân hùm sói oai linh, 

Bừng bừng khí thế áp thành Vân Nam; 

Một vùng giang tả chi ham? 

Hạc kêu, gió rít, quân Tần rộn kinh. 

                                                       Đỗ Quang Liên 

Chú thích: 

- Vụ Thành, không rõ năm sinh, năm mất và quê quán; dưới triều vua Trần Anh Tông (1276-1320) làm Học sỹ, có theo xa giá chinh Tây, khi về qua miếu làm bài thơ này. Miếu do Lý Thường Minh, Đô hộ sứ Phong Châu lập thời Đường Cao Tông (650-656) thờ thần Thổ Lệnh, phúc thần của ba sông hợp lưu, nhưng lý lịch và công tích của thần không được chép rõ, bài thơ có nhiều câu khó hiểu.

Tụng giá tây chinh yết Bạch Hạc giang Hiển Uy Vương từ

Tác giả: Nguyễn Sĩ Cố 阮士顧

從駕西征謁白鶴江顯威王祠

龜魚符印掛腰間

茲事希求付將官

薄劣書生無望處

祗來祠下乞平安

Quy ngư phù ấn quải yêu gian

Tư sự hy cầu phó tướng quan 

Bạc liệt thư sinh vô vọng xứ 

Chỉ lai từ hạ khất bình an

Dịch nghĩa: 

Phò giá vua chinh phạt phía tây, bái yết đền thờ Hiển Uy Vương ở sông Bạch Hạc 

Lưng đeo bùa ấn hình cá, hình rùa, 

Việc cầu khấn này phó thác cho quan và tướng;

Kẻ học trò yếu đuối không có ước vọng gì, 

Dưới đền chỉ xin khấn chữ bình an.

Dịch thơ: 

I 

Ấn phù "rùa cá" khoác trên mình, 

Mặc tướng cùng quan khấn việc binh; 

Kẻ học trò xoàng không nguyện ước, 

Dưới đền xin khấn chữ yên lành. 

                                           Trần Lê Văn 

II 

Lưng đeo ấn cá, ấn rùa, 

Những việc như thế để chờ tướng, quan; 

Thư sinh bạc nhược yếu hèn, 

Kính xin hai chữ Bình an cửa đền. 

                                           Đỗ Quang Liên 

Chú thích:

- Bài thơ làm vào năm 1294, cùng với bài Tụng giá tây chinh yết Tản Viên từ 

- Bạch Hạc là ngã ba sông Thao, sông Đà và sông Lô hợp lưu, thuộc tỉnh Phú Thọ. 

- Ấn hình cá, hình rùa là những thứ triều đình tặng cho các võ tướng có nhiều chiến công.

150. Tụng giá tây chinh yết Tản Viên từ

Tác giả: Nguyễn Sĩ Cố (?-1312) 阮士顧

從駕西征謁傘圓祠

山似天高晨岳靈

心香纔叩已聞聲

媚娘亦具威儀者

且為書生保此行

Sơn tự thiên cao thần nhạc linh 

Tâm hương tài khấu dĩ văn thanh 

Mỵ nương diệc cụ uy nghi giả 

Thả vị thư sinh bảo thử hành

Dịch nghĩa: 

Phò giá nhà vua chinh phạt phía tây, bái yết đền thờ Tản Viên 

Núi cao như trời, thần núi linh thiêng, 

Một nén hương lòng vừa cúi đầu khấn đã nghe tiếng vọng; 

Mỵ Nương nếu là vị thần đầy đủ uy nghi, 

Thì hãy phù hộ kẻ thư sinh trong chuyến đi này.

Dịch thơ:

I 

Núi chạm trời cao, thần núi linh, 

Hương lòng vừa khấn đã nghe danh;

Mỵ Nương nếu quả uy nghi thực, 

Giúp học trò qua cuộc viễn trình. 

                     Phạm Tú Châu - Huệ Chi 

II 

Khí thiêng, núi dựng ngất trời, 

Khấu đầu, Thần đã thấu lời cầu xin; 

Mỵ Nương oai vũ hiển linh, 

Chinh Tây, phù hộ thư sinh chuyến này. 

                                                  Đỗ Quang Liên

Chú thích:

- Sĩ Cố để lại tiểu sử chưa thật rõ ràng về năm sinh, quê quán và hành trạng. Chỉ biết, ông trước khi làm quan đã mở trường dạy học, nhiều học trò giỏi như Phạm Ngộ, Phạm Mại. Năm 1277, được vua Trần Thánh Tông vời về kinh nhậm chức Nội thị học sỹ, dạy Hoàng tử Trần Khâm. Năm 1306, đời vua Trần Anh Tông (1293-1313) thăng Học sỹ, coi việc giảng Ngũ kinh ở gác Thiên Chương. Năm 1312, theo vua Trần Anh Tông đi đánh phía Nam, dọc đường ông bị bệnh, mất. Ông có tài làm thơ, phú tiếng Việt (nước ta mới bắt đầu hình thành) và tài khôi hài, người đương thời sánh ông với Đông Phương Sóc đời Hán.

- Tản Viên: tên núi Ba Vì, Hà Nội, nơi có truyền thuyết Sơn Tinh, Thủy Tinh. 

- Mỵ Nương: con gái vua Hùng thứ 18, được gả cho Sơn Tinh.

Tặng An Lãng tự Phổ Minh thiền sư

Tác giả: Trần Thì Kiến (1260–1330) 陳時見

贈安朗寺普明禪師

隱不林泉真大隱

修於家寺即真修

此日參禪如夢覺

休將往事怪潮州

Ẩn bất lâm tuyền chân đại ẩn 

Tu ư gia tự tức chân tu 

Thử nhật tham thiền như mộng giác 

Hưu tương vãng sự quái trào châu

Dịch nghĩa: 

Đề tặng thiền sư Phổ Minh ở chùa An Lãng 

Ẩn cư mà không ở nơi rừng suối mới là đại ẩn, 

Tu hành ngay tại nơi chùa nhà mới thực chân tu; 

Hôm nay được tham vấn đạo Thiền, như người trong mộng chợt tỉnh, 

Đừng đem việc đã qua mà trách ông Thứ sử Trào Châu.

Dịch thơ: 

I 

Rừng suối phải đâu là đại ẩn, 

Chùa nhà ấy mới thực chân tu; 

Nay được tham Thiền như mộng tỉnh, 

Đừng đem chuyện cũ trách Trào Châu. 

                                           Nguyễn Đổng Chi. 

II 

Đại ẩn không ở núi rừng, 

Chùa nhà tu tập, đúng đường chân tu; 

Tham Thiền chợt tỉnh mộng du, 

Chuyện qua trách cứ Trào Châu làm gì! 

                                                       Đỗ Quang Liên 

 

Chú thích: 

- Trần Thì Kiến, người Cự Xá, Đông Triều, Quảng Ninh, là môn khách của Hưng đạo đại vương Trần Quốc Tuấn, ông được tiến cử với vua Trần Nhân Tông làm An Phủ sứ Thiên Trường, sau lên Tả tham tri chính sự, Tả bộc xạ. Người đời khen là “Khả dĩ chiết ngục” nghĩa là phân tích hết mọi lẽ rồi mới kết tội. 

- Trào Châu thuộc Quảng Đông (Trung Quốc), ám chỉ Hàn Dũ thời Đường Hiến Tông, bị biếm làm Thứ sử Trào Châu, vì viết bài Phật cốt biểu luận, can ngăn việc rước xương Phật. Tuy nhiên đến cuối đời Hàn Dũ lại theo Phật học.

Thân như (Kệ)

Tác giả: Trần Nhân Tông 陳仁宗

身如 (偈)

身如呼吸鼻中氣

世似風行嶺外雲

杜鵑啼断月如晝

不値尋常空過春

Thân như hô hấp tị trung khí 

Thế tự phong hành lĩnh ngoại vân 

Đỗ quyên đề đoạn nguyệt như trú 

Bất trị tầm thường không quá xuân

Dịch nghĩa: 

Thân, thế (lời kệ) 

Thân như hơi trong mũi hít vào thở ra,

Đời tựa mây ở ngoài núi, theo gió đưa đi; 

Chim Đỗ Quyên kêu dứt, trăng như ban ngày, 

Chớ là kẻ tầm thường uổng phí hết thời xuân.

Dịch thơ: Đỗ Quang Liên 

I 

Thân như hơi thở vào, ra mũi, 

Đời giống mây theo gió núi xa; 

Tiếng cuốc kêu dừng, trăng tựa sáng, 

Tầm thường chớ để xuân trôi qua. 

II 

Thân: hơi qua mũi vào, ra, 

Đời: mây theo gió gần, xa núi rừng; 

Trăng như ngày sáng, Quyên dừng, 

Thời xuân chớ để tầm thường trôi qua.

Chú thích: 

Lời kệ trích trong bài thuyết pháp của vua Trần Nhân Tông tại chùa Sùng Nghiêm (theo Thánh Tăng ngữ lục).

Trúc nô minh

Tác giả: Trần Nhân Tông 陳仁宗

竹奴銘

傲雪心虛

凌霜節勁

假尔為奴

恐非天性

Ngạo tuyết tâm hư

Lăng sương tiết kính

Giả nhĩ vi nô

Khủng phi thiên tính

Dịch nghĩa: 

Bài minh đề Trúc nô 

Trải tuyết lạnh mà tâm thông suốt, 

Dầu giãi trong sương mà tính cứng cỏi; 

Mượn ngươi làm tôi đòi, 

Sợ rằng trái với tính tự nhiên của nhà ngươi.

Dịch thơ: 

I 

Tâm không rãi tuyết, 

Đốt cứng phơi sương; 

Mượn ngươi làm nô, 

Sợ trái tính thường. 

                  Cao Xuân Huy 

II 

Tuyết dầm, tâm vẫn hư không, 

Đốt cứng, dù phải phơi sương chẳng nề; 

Mượn ngươi làm kẻ nô tì, 

Sợ rằng làm trái mất đi tính thường. 

                                          Đỗ Quang Liên

Chú thích: 

- Bài này trong sách Nam Ông mộng lục có khác, nhất là 2 câu đầu, và ghi là của Trần Nghệ Tông, chưa có điều kiện xác định. 

- Trúc nô: theo Từ Hải thì còn có tên là Thanh nô hay Trúc phu nhân, là một loại gối tựa hoặc gối kê tay đan bằng sậy hoặc trúc, dùng trong mùa nực cho mát.

Sơn phòng mạn hứng kỳ 2

Tác giả: Trần Nhân Tông 陳仁宗

山房漫興其二

是非念逐朝花落

名利心隨夜雨寒

花盡雨晴山寂寂

一聲啼鳥又春殘

Thị phi niệm trục triêu hoa lạc

Danh lợi tâm tuỳ dạ vũ hàn 

Hoa tận vũ tình sơn tịch tịch 

Nhất thanh đề điểu hựu xuân tàn

Dịch nghĩa: 

Mạn hứng ở Sơn Phòng (bài 2) 

Niềm thị phi rụng theo hoa buổi sớm, 

Lòng danh lợi lạnh theo trận mưa đêm; 

Hoa rụng hết, mưa đã tạnh, núi non tịch mịch, 

Một tiếng chim kêu, lại cảnh xuân tàn.

Dịch thơ:

I 

Phải, trái rụng theo hoa buổi sớm, 

Lợi, danh lạnh với trận mưa đêm; 

Hoa tàn, mưa tạnh, non im lặng, 

Xuân cõi còn dư một tiếng chim. 

                                        Đỗ Văn Hỷ 

II 

Đúng, sai: hoa sớm rụng rời, 

Lợi, danh: nguội lạnh bầu trời mưa đêm; 

Hết hoa, mưa tạnh, núi êm, 

Đâu đây vẳng một tiếng chim – xuân tàn. 

                                                       Đỗ Quang Liên

Improvisation à Sơn Phòng (2) 

L’idée de la raison et du tort poursuit les fleurs matinales tombant, 

Le désir de l’honneur et de la richesse suit la pluie nocturne refroidissant, 

Les fleurs sont tombées, la pluie a cessé, la montagne devient silencieuse, 

Un cri d’oiseau announce que la printemps prend fin. 

Traduit par Đỗ Quang Liên 

145. Lạng Châu vãn cảnh

Tác giả: Trần Nhân Tông 陳仁宗

諒州晚景

古寺淒涼秋靄外

漁船蕭瑟暮鐘初

水明山靜白鷗過

風定雲閒紅樹疏

Cổ tự thê lương thu ái ngoại 

Ngư thuyền tiêu sắt mộ chung sơ 

Thuỷ minh sơn tĩnh bạch âu quá 

Phong định vân nhàn hồng thụ sơ

Dịch nghĩa: 

Cảnh chùa ở Châu Lạng 

Ngôi chùa cổ lạnh lẽo sau lớp khói mùa thu, 

Thuyền câu hiu quạnh chuông chùa bắt đầu điểm; 

Nước trong núi lặng, chim âu trắng bay qua, 

Gió im, mây nhởn nhơ, cây lơ thơ lá đỏ.

Dịch thơ: 

I 

Chùa xưa lạnh lẽo khói thu mờ, 

Chiều quạnh thuyền câu, chuông vẳng đưa; 

Núi lặng, nước quang, âu trắng lượn, 

Tạnh mây, im gió, đỏ cây thưa. 

                                          Trần Lê Văn 

II 

Thu mờ, cổ tự thê lương, 

Thuyền câu hiu quạnh, vẳng buông chuông chùa; 

Nước trong, núi tĩnh, âu qua, 

Mây nhàn, gió lặng, cây thưa sắc hồng… 

                                                         Đỗ Quang Liên

Paysage au crépuscule du district Lạng 

La vieille pagode isolée est abritée sous le brouillard d’automne,   

Le sampan de pêche se tient tristement aux premiers sons de la cloche du soir; 

L’eau est pure, le mont calme, survole la cigogne blanche, 

Le vent s’arrête, les nuages flânent, les feuilles rouges se parsèment sur les branches. 

Traduit par Đỗ Quang Liên  

Chú thích: 

Châu Lạng đời Trần thuộc lộ Lạng Giang, gồm các huyện Yên Thế, Yên Ninh, Cổ Lũng, Bảo Lộc, tức một phần tỉnh Bắc Giang ngày nay.

Vũ Lâm thu vãn

Tác giả: Trần Nhân Tông 陳仁宗

武林秋晚

畫橋倒影蘸溪橫

一抹斜陽水外明

寂寂千山紅葉落

湿雲如梦逺鐘聲

Hoạ kiều đảo ảnh trám khê hoành 

Nhất mạt tà dương thuỷ ngoại minh 

Tịch tịch thiên sơn hồng diệp lạc 

Thấp vân như mộng viễn chung thanh

Dịch nghĩa: 

Chiều thu ở Vũ Lâm 

Chiếc cầu chạm vẽ đảo bóng vắt ngang dòng suối, 

Một vệt nắng chiều rực sáng bên ngoài ngấn nước; 

Nghìn núi lặng tờ, lá đỏ rơi, 

Mây ướt giăng như mộng, tiếng chuông xa vẳng.

Dịch thơ: 

I 

Lòng khe in ngược bóng cầu hoa, 

Hắt sáng bờ khe, vệt nắng tà;

Lặng lẽ nghìn non rơi lá đỏ, 

Mây giăng như mộng, tiếng chuông xa. 

                                                    Băng Thanh 

II 

Bóng cầu dòng suối vắt ngang, 

Ánh chiều một vệt ngoài làn nước trong; 

Ngàn non tĩnh – lá rụng hồng, 

Mây vờn như mộng, xa buông chuông chùa. 

                                                            Đỗ Quang Liên

Soir d’automne à Vũ Lâm 

L’image renverseé du pont enjambant les bords du ruisseau, 

Une trâineé solaire du soir éclaire au dehors de l’eau; 

Les mille monts silencieux sont doreés de feuilles tombées, 

Les humides nuages sont comme en rêve une cloche tinte éloigneé. 

Traduit par Đỗ Quang Liên 

Chú thích: 

Vũ Lâm: Việt âm thi tập chú là tên động. Theo Đại Việt sử ký toàn thư thì động này ở xã Vũ Lâm, nay thuộc huyện Yên Khánh, tỉnh Ninh Bình. 

Câu cuối có sách ghi: Thấp vân hòa mộng (hoặc Lộ 露) tống chung thanh (湿雲和梦送鐘聲)

Đề Phổ Minh tự thủy tạ

Tác giả: Trần Nhân Tông 陳仁宗

題普明寺水榭

薰盡千頭滿座香

水流初起不多涼

老榕影裡僧關閉

第一蟬聲秋思長

Huân tận thiên đầu mạn toạ hương

Thuỷ lưu sơ khởi bất đa lương 

Lão dung ảnh lý tăng quan bế 

Đệ nhất thiền thanh thu tứ trường

Dịch nghĩa:

Đề nhà thuỷ tạ chùa Phổ Minh 

Xông hết nghìn nén hương, khắp nhà thuỷ tạ thơm ngào ngạt, 

Dòng nước mới dâng không lạnh lắm; 

Dưới bóng đa già, cổng chùa đóng im ỉm, 

Một tiếng ve đầu tiên, tứ thu man mác.

Dịch thơ: 

I

Nghìn hương thắp hết ngát đầy nhà, 

Làn nước hiu hiu gió lạnh qua; 

Dưới bóng đa già chùa vắng vẻ, 

Tiếng ve khơi động tứ thu xa. 

                                        Ngô Tất Tố

II 

Hương thơm ngào ngạt khắp nhà, 

Mát chưa nhiều mấy, nước vừa mới lên; 

Bóng đa rợp kín cửa thiền, 

Tứ thu dậy, tiếng ve ngân sớm ngày. 

                                                   Đỗ Quang Liên 

Chú thích: 

Chùa Phổ Minh: Việt âm thi tập chú: Trần Thái Tông về chơi hương Tức mặc, xây dựng cung Trùng Hoa, lại xây ở phía Tây cung một ngôi chùa, gọi tên là Phổ Minh. Ngôi chùa này thành nơi du ngoạn, nghỉ ngơi, của các vua Trần. 

Thời Trần, Tức Mặc thuộc phủ Thiên Trường. Hiện nay, tại làng Tức Mặc, thuộc huyện Mỹ Lộc, Nam Định, còn chùa và tháp Phổ Minh.

Nguyệt

Tác giả: Trần Khâm Trần Nhân Tông 陳昑陳仁宗

月

半窗燈影滿床書

露滴秋庭夜氣虛

睡起砧聲無覔處

木樨花上月來初

Bán song đăng ảnh mãn sàng thư 

Lộ chích thu đình dạ khí hư 

Thụy khởi châm thanh vô mịch xứ 

Mộc tê hoa thượng nguyệt lai sơ.

Dịch nghĩa: 

Trăng 

Qua cửa sổ, ta thấy bóng cây đèn và giá đầy sách, 

Móc nhỏ giọt trên sân mùa thu, hơi đêm thanh tịnh; 

Tỉnh giấc, tiếng chày đập vải không biết ở đâu, 

Trên cành hoa quế, trăng vừa mọc.

Dịch thơ: Đỗ Quang Liên 

I 

Nửa song, giá sách, bóng cây đèn, 

Sương giọt, sân thu thoảng khí đêm; 

Thức giấc, tiếng chày đâu chẳng rõ, 

Trên đầu ngọn quế, nguyệt vừa lên. 

II 

Nửa song, giá sách, bóng đèn, 

Sân thu sương giọt, khí đêm ảo mờ; 

Tiếng chày đập vải nơi mô? 

Trên cành hoa quế, trăng vừa mới lên.

La lune 

La lampe répand son ombre, l’étagère est pleine de livres, la fenêtre mi-fermée, 

La nuit est calme et séreine, sur la cour d’automne tombe légèrement la rosée; 

Au réveil, on entend quelque part le bruit du pilon de blanchissage, 

Sur le faîte du cannelier, la lune vient de se lever

Traduit par Đỗ Quang Liên

Chú thích: 
Trần Nhân Tông (1258-1308) là con đầu của Trần Thánh Tông, là một nhà văn hóa, nhà thơ xuất sắc thế kỷ XIII, sáng lập dòng Thiền Trúc Lâm ở Việt Nam.

Thiên Trường vãn vọng

Tác giả: Trần Nhân Tông 陳仁宗

天長晚望

村後村前淡似煙

半無半有夕陽邊

牧童笛裡歸牛盡

白鷺雙雙飛下田

Thôn hậu thôn tiền đạm tự yên

Bán vô bán hữu tịch dương biên

Mục đồng địch lý quy ngưu tận

Bạch lộ song song phi hạ điền

Dịch nghĩa: 

Ngắm cảnh chiều ở Thiên Trường 

Trước thôn, sau thôn, đều mờ mờ như khói phủ, 

Bên bóng chiều, cảnh vật nửa như có, nửa như không; 

Trong tiếng sáo, mục đồng lùa trâu về hết, 

Từng đôi cò trắng hạ cánh xuống đồng.

Dịch thơ:

I 

Trước xóm, sau thôn tựa khói lồng, 

Bóng chiều dường có, lại dường không; 

Mục đồng, sáo vẳng, trâu về hết, 

Cò trắng từng đôi liệng xuống đồng. 

                                               Ngô Tất Tố 

II 

Trước, sau thôn tựa khói mờ, 

Nửa không, nửa có, mơ mơ ánh chiều; 

Trâu theo sáo trẻ bước đều, 

Đàn cò bay lượn rủ nhau xuống đồng. 

                                                 Đỗ Quang Liên 

Ca trù: Xưa nay hữu chí cánh thành

(Lời bài Ca trù chữ Hán)
Tác giả: Khuyết danh 缺名
 

大丈夫不狀元不宰相

亦虚生

半千年遭際聖明

幼而學壮而行眞做

見説讀書天不負

君莫嫌遲暮遭逢

天地爐陰陽炭萬物銅

随所鑄

如農夫如釣徒如牧竪

古之人未遇皆然

時乎魚水良緣

千萬古名懸罔極

君但覺如吾勤吾修吾德

吾職吾力吾行

古來有志更成

Đại trượng phu bất trạng nguyên bất tể tướng

Diệc hư sinh

Bán thiên niên tao tế thánh minh

Ấu nhi học tráng nhi hành chân tố

Kiến thuyết độc thư thiên bất phụ

Quân mạc hiềm trì mộ tao phùng.

Thiên địa lô âm dương thán vạn vật đồng

Tùy sở chú

Như nông phu như điếu đồ như mục thụ

Cổ chi nhân vị ngộ giai nhiên

Thời hồ ngư thủy lương duyên

Thiên vạn cổ danh huyền võng cực

Quân đãn giác như ngô cần ngô tu ngô đức

Ngô chức ngô lực ngô hành

Cổ lai hữu chí cánh thành

Dịch thơ: Đỗ Quang Liên

Đại trượng phu, không Trạng Nguyên, không Tể Tướng,

Cũng hư sinh.

Nửa nghìn năm mới gặp Thánh minh,

Bé thì học, lớn thì hành, phải cố.

Câu nói: Đọc sách, trời không phụ,

Bạn chớ lo gặp gỡ muộn màng!

Trời Đất là lò, Âm Dương là than, muôn vật là Đồng.

Tùy theo rèn đúc,

Nên nông phu, nên bác chài, anh chăn gia súc.

Người đời xưa, chưa gặp, chưa nên.

Lúc gặp thời cá, nước lương duyên,

Ngàn vạn thuở, tiếng thơm rền chẳng dứt.

Bạn nên biết: ta cần cù, ta tu thân, ta luyện đức,

Ta có chức, ta cố gắng, ta thực hành.

Xưa nay hữu chí cánh thành!

 

140. Xuân vãn

Tác giả: Trần Nhân Tông 陳仁宗

春晚

年少何曾了色空

一春心在百花中

如今勘破東皇面

禪板蒲團看墜紅

Niên thiếu hà tằng liễu sắc không 

Nhất xuân tâm tại bách hoa trung 

Như kim khám phá đông hoàng diện 

Thiền bản bồ đoàn khán truỵ hồng

Dịch nghĩa: 

Chiều xuân 

Thuở trẻ chưa từng hiểu rõ "sắc" với "không", 

Mỗi khi xuân đến vẫn gửi lòng trong trăm hoa; 

Ngày nay đã khám phá được bộ mặt Chúa Xuân, 

Ngồi trên nệm cỏ giữa tấm phản nhà chùa ngắm cánh hoa rụng.

Dịch thơ: 

I 

Tuổi trẻ chưa tường lẽ Sắc, Không, 

Xuân sang, hoa nở, rộn tơ lòng; 

Chúa Xuân nay đã thành quen mặt, 

Nệm cỏ ngồi yên, ngó rụng hồng. 

                                            Ngô Tất Tố 

II 

Thời trai chưa thấu Sắc, Không, 

Tuổi xanh phơi phới gửi lòng trăm hoa; 

Chúa Xuân, giờ đã biết ra, 

Ngồi thiền nệm cỏ nhìn hoa rụng hồng!

Đỗ Quang Liên

Chú thích: 

- Chúa Xuân: Đông Hoàng tức Đông Quân là thần mùa Xuân. Bài Lập xuân hậu thi của Vương Sơ có câu: 

“Đông Quân kha bội hưởng san san 

Thanh ngự đa thì há cửu quan”

nghĩa là: Chúa Xuân đeo ngọc kêu lanh canh, Cưỡi ngựa xanh nhiều lúc đi xuống chín cửa quan. 

- Bồ đoàn: là tấm nệm bằng cỏ, hình tròn, các nhà sư thường dùng trong lúc ngồi thiền định hay lễ bái. Việt âm thi tập chú: 

"Thiền gia chi thiền bản bồ đoàn tức Nhân gia mộc bản bồ tịch dã", 

nghĩa là: Thiền bản bồ đoàn, thuật ngữ nhà Thiền, là loại chiếu bằng cỏ Bồ, cũng là chiếu cói của nhà dân.

Khuê oán

Tác giả: Trần Nhân Tông 陳仁宗

閨怨

睡起鉤簾看墜紅

黃鸝不語怨東風

無端落日西樓下

花影枝頭盡向東

Thuỵ khởi câu liêm khán truỵ hồng 

Hoàng ly bất ngữ oán đông phong 

Vô đoan lạc nhật tây lâu hạ 

Hoa ảnh chi đầu tận hướng đông

Dịch nghĩa: 

Niềm oán hận của người khuê phụ 

Ngủ dậy, cuốn mành xem cánh hồng rụng, 

Chim oanh vàng bặt tiếng, oán gió Đông; 

Không dưng mặt trời lặn phía ngoài lầu Tây, 

Đầu cành bóng hoa đều hướng về phía Đông.

Dịch thơ: 

I 

Tỉnh giấc, rèm nâng, ngó rụng hồng, 

Hoàng Anh im tiếng, giận Đông phong; 

Lầu Tây vô cớ, vầng dương lặn, 

Cả bóng hoa cành ngả hướng Đông. 

                                              Trần lê Văn 

II 

Dậy rồi, rèm cuốn, nhìn hoa, 

Oanh vàng im tiếng, oán mùa xuân đi; 

Ánh ngày lặn phía lầu Tây, 

Bóng hoa tất cả quay về hướng Đông. 

                                                 Đỗ Quang Liên

III

Complainte de la femme solitaire 

Se réveillant, elle enroule le store et regarde les fleurs tombeés, 

Le loriot se tait regrettant le vent printanier! 

Le soleil se couche indifférement au dehors du palais de l’Ouest, 

Du bout des branches, l’ombre des fleurs s’oriente vers l’Est.

Traduit par Đỗ Quang Liên